Chùa Thánh Chúa - Chứng tích văn hóa Thăng Long
Đầu thế XVII một bộ phận thôn Hậu tách ra thành lập xã Mai Dịch. Từ đó đến nay chùa là chung của nhân dân hai xã Dịch Vọng và Mai Dịch. Bởi vậy mà nhân dân trong vùng còn lưu lại câu ca:
Mai Hậu cùng chung một ngôi chùa
Qua bao thế kỷ vẫn như xưa
Chùa chính bảy gian hai nhà tổ
Bảy mươi pho tượng mấy lần tô…
Đây là một trong những di tích quý hiếm từ thời Lý còn lại, một chứng tích văn hóa Thăng Long. Hiện nay, do quy hoạch mới chùa Thánh Chúa nằm trong khu vực trường Đại học sư phạm Hà Nội I (Cây số 8 đường Hà Nội – Sơn Tây).
Chùa Thánh Chúa là một ngôi chùa cổ thờ Phật và Nguyên phi Ỷ Lan. Trong chùa còn một số bút tích và hiện vật quý hiếm nói đến lịch sử ngôi chùa như: câu đối treo ở tiền đường, chuông làm bằng đồng thau niên hiệu Minh Mạng thứ chín (1828), Khánh làm bằng đồng, kiểu cánh dơi, nặng 125 cân, niên hiệu Thiệu Trị thứ 5 (1845). Chùa gồm nhiều hạng mục công trình như: Cổng Tam quan, gác chuông, tòa Tam Bảo, nhà thờ Mẫu, nhà thờ Tổ, điện thờ Nguyên phi Ỷ Lan.
Sách Đại Viêt sử ký toàn thư, tập một kỷ nhà Lý có chép: “Quí Mão, chương Thánh gia Khánh năm thứ 5 (1064) Tống Gia Hựu năm thứ 8. Bấy giờ vua Xuân Thu đã ngoài 40 tuổi mà chưa có con trai nối dõi, sai tri hậu nội nhân Nguyễn Bông làm lễ cầu tự ở chùa Thánh Chúa sau đó Ỷ Lan phu nhân có mang sinh hoàng tử Càn Đức tức vua Lý Nhân Tông (1066 – 1128)”.
Chùa Thánh Chúa là một trong số 100 chùa chiền được Nguyên phi Ỷ Lan tu sửa, nơi đây Nguyên phi và các vị vua nhà Lý thường lui tới để nghiên cứu Phật pháp.
Ngôi chùa còn gắn bó với tuổi thơ của vua Lê Thánh Tông, một vị minh quân, một nhà thơ, nhà văn hóa lớn trong lịch sử của dân tộc. Sử cũ chép lại rằng: đầu thế kỷ XV Nghi Dân có tội với triều đình không được nối ngôi, nên kết bè đảng làm phản, đang đêm bắc thang vào thành Thăng Long đốt cung điện, vua Lê Thánh Tông lúc bấy giờ còn nhỏ, phải chạy lánh nạn đổi áo ở lẫn với Tăng Tiểu tại chùa Thánh Chúa, sau đó hai tôi trung của triều đình là Nguyễn Xí và Đinh Liệt – danh tiếng từ thời Lê Lợi trừ khử Nghi Dân và đón vua về cung cũ. Điều đáng lưu ý là ở Hà Nội, ngày nay chỉ còn vài nơi in dấu vết vua Lê Thánh Tông đó là: chùa Huy Văn, chùa Ngọc Hồ và chùa Thánh Chúa.
Chùa Thánh Chúa được Bộ Văn hóa công nhận là di tích lịch sử - văn hóa ngày 21/11/1989.
