Dù đã đến cù lao Chàm hàng chục lần, bạn cũng không thể ngờ rằng đây là phần kéo dài về phía đông nam của khối đá hoa cương (granit) Bạch Mã – Hải Vân – Sơn Trà được các nhà địa chất khẳng định đã hình thành cách đây khoảng 230 triệu năm. Hệ thống khe nứt đứt gãy này đã tạo điều kiện cho sự mở rộng các thung lũng, làm nên nhiều hồ chứa nước trên sườn đồi và hàng trăm hang, hốc sâu – những cảnh đẹp thơ mộng, huyền ảo ở cù lao Chàm.

Ở phía đông của Hòn Lao, vách đá dựng đứng cao đến 100m thường xuyên bị sóng dữ vỗ đập làm hình tượng hóa các dạng địa hình tự nhiên như tháp, tường, đá chồng, thác nước, đá đổ và các mạch nước ngầm thành hình các bàn cờ, rùa, đá, đầu người, trống – mái…

Trong khi khảo sát môi trường và tài nguyên biển đảo để thực hiện dự án Khu Bảo tồn biển cù lao Chàm, một chuyên gia Hans Dilev của Đại học Aarhus – Đan Mạch khẳng định đây là nơi lý tưởng cho du lịch sinh thái, một trong số rất ít đảo của Việt Nam còn giữ được thảm thực vật có độ che phủ tương đối lớn. Thật vậy, khi men theo những con đường mòn leo lên sườn núi, trên những lùm cây lá thấp là rừng xanh cây lá rộng nhiệt đới phân bố từ độ cao 50m trở lên. Ở đây, nhiều loại cây gỗ quý như gõ biển, huỷnh, lim xẹt và vô vàn các loại lâm sản như song mây, cây làm thuốc. Ngạc nhiên nhất là nhiều loại phong lan nở hoa quanh năm với loài huyết nhung tía gần như thuần loại. Ở sườn đồi phía đông của đảo, do địa hình dốc vẫn tồn tại thảm thực vật cây bụi và những trảng cỏ có nhiều loại đặc trưng như sến đất, huyết giác và cỏ cứng. Nghiên cứu của Đại học Khoa học tự nhiên Hà Nội cho biết, tại cù lao Chàm đã phát hiện được 5 trong tổng số 6 ngành thực vật bậc cao của hệ thực vật Việt Nam. Nhiều loại cây cảnh rất đẹp đã sống vài ba trăm năm với hình dạng lạ mắt.

Thảm thực vật  ở đây có độ bao phủ lớn chính là nơi cư trú của nhiều loại động vật. Hiện cù lao Chàm có 12 loài thú, 13 loài chim, 130 loài bò sát và 5 loài ếch nhái. Trong đó có 2 loài được ghi vào sách đỏ động vật Việt Nam là chim yến và khỉ đuôi dài. Đối với cư dân cù lao, những chú khỉ đuôi dài tinh nghịch xuống tận bờ đá giáp với mặt nước biển vào mỗi sớm chiều đã trở thành nếp sinh hoạt thường nhật. Nhiều người còn kể rằng chúng còn khoái chí ném đá ra biển và hét toáng lên khi thấy tàu thuyền đi ngang.

Trên 8 hòn đảo nhỏ, mỗi nơi có mỗi điều kỳ thú khác. Tuy nhiên, chỉ cần đi theo con đường nhựa cấp phối quanh lưng đảo Hòn Lao, bạn không chỉ tận hưởng trời nước mênh mông mà còn khám phá thế giới tự nhiên vô cùng đa dạng, phong phú. Có lẽ vì thế, cù lao Chàm luôn là điểm đến lý thú cho những ai yêu thích vùng sinh thái biển. Còn với cư dân biển Hội An, leo núi, tìm về với những bí mật ven sườn đồi là một đặc ân mà thiên nhiên nơi đây ban tặng./.