Trò Trám – Phồn thực dân gian vùng đất Tổ
Trò Trám chính là lễ hội trình nghề, hoạt động vui chơi cho mọi người trong dịp đầu xuân của làng cổ Tứ Xã. Tùy theo từng năm, lễ hội có quy mô khác nhau nhưng vẫn đảm bảo các phần: hội trình nghề “tứ dân chi nghiệp”, lễ Mật và lễ rước lúa thần. Đêm ngày 11 diễn ra phần hội trình nghề “tứ dân chi nghiệp” Đây là phần vui nhộn nhất của lễ hội với các trò diễn mang tính hài hước, mua vui, rất gần với sinh hoạt đời thường. Màn diễn “Tứ dân chi nghiệp” còn có tên gọi khác là "Bách nghệ khôi hài" là màn kịch dân gian vui nhộn khắc họa 4 nghề chính trong đời sống (sỹ, nông, công, thương) do chính những người nông dân tham gia trình diễn các vai: thợ cày, thợ cấy, thợ mộc, người chăn tằm, dệt vải, thầy đồ, thầy thuốc, thầy cúng, người đi buôn, đi câu, bắt cá… với những động tác, ngôn ngữ gây cười cho người xem. “Bách nghệ khôi hài” là ngày hội tự do, do vậy có những màn hoạt cảnh, mang nhiều yếu tố của sân khấu dân gian được cách điệu hóa, khôi hài, cười đến chảy nước mắt nên mới có tên là "bách nghệ khôi hài". Ví như lời ca của chàng thợ mộc: Người ta xẻ gỗ trên ngàn/Anh đây cưa lấy một nàng đương tơ hay tiếng hát của chị nông dân: Người ta đi cấy lấy công/ Tôi đây đi cấy lấy ông chủ nhà/ Đi cấy thì gốc chổng lên/Ngọn thời cắm xuống mới nên mùa màng. Có một điều lạ là người dân Tứ Xã có giọng nói rất khác so với các làng ở quanh vùng gần đó, nhiều âm tiết có cách phát âm gần giống với vùng Thanh – Nghệ. Các cụ già làng nói rằng đó chính là giọng nói của người Việt cổ. Và có lẽ cũng chính vì giọng nói này mà những câu hát trong lễ hội Trò Trám tưởng chừng như chỉ để lấy vui lại trở nên thâm thúy, sâu sắc: Người ta câu diếc câu rô/Tôi nay câu lấy con ông cháu bà/Có chồng thì nhả mồi ra/Không chồng thì cắn thì nuốt thì tha lấy mồi.
Hấp dẫn và thu hút sự quan tâm của người xem hơn cả là lễ Mật, mong cho nòi giống sinh sôi, được thực hiện vào nửa đêm ngày 11, rạng sáng ngày 12 tháng Giêng tại miếu Trò. Sau lễ tế (bắt đầu vào lúc 23 giờ) do các cụ cao tuổi trong làng thực hiện đến đúng 0 giờ, cụ chủ lễ thắp hương và rước Nõ – Nường (Nõ là chiếc dùi gỗ hình dương tính – Nường là chiêc mui rùa hình âm tính) từ trên ban thờ đưa Nõ cho người nam ở trần chít khăn và Nường cho người nữ mặc yếm thắm. Lúc này, mọi đèn, nến đều được tắt hết. Khi cụ chủ lễ xin âm dương và hô “Linh tinh tình phộc” thì đôi nam nữ dướn người lên, giơ cao dùi gỗ và mui rùa, miệng hát “bên ấy có nứng cùng chăng, bên này lủng lẳng như giằng cối xay” rồi chọc nhanh vào nhau cho khớp. Nghi lễ này diễn ra 3 lần theo hiệu lệnh và theo quan niệm của người xưa, nếu cả 3 lần chọc trúng vào nhau thì năm đó sẽ mưa thuận, gió hòa, làm ăn tươi tốt, cuộc sống ấm no…
Sang đến sáng ngày 12 là phần lễ tế, lễ rước lúa thần, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nông dân ấm no. Những bông lúa thu hoạch từ vụ trước thờ trong miếu Trò được lấy ra rước đến đền Xa Lộc, nơi thờ vị tướng Phùng Lân Hổ thời nhà Trần, sau đó tiếp tục rước xung quanh làng, qua những cánh đồng thôn xóm đi theo con đường bờ hồ, gò vườn cũ, bờ đầm về miếu Trò. Trong khi rước lúa trên đường làng, các trò diễn tiếp tục được thực hiện tạo không khí nhộn khắp làng. Cuối cùng là lễ cúng thập bái thực hiện tại miếu Trò để kết thúc hội.
Với nội dung diễn xướng phong phú, hình thức thể hiện khôi hài đem đến cho người dự hội những tiếng cười sảng khoái, lễ hội Trò Trám sống mãi trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng, đem lại cho người dân niềm tin yêu cuộc sống và góp phần làm phong phú hơn bản sắc văn hóa vùng đất Tổ.
