Quang cảnh nghiệm thu đề tài “Nghiên cứu phát huy giá trị bộ sưu tập hiện vật văn hóa Óc Eo tại An Giang (trong đó có nghệ thuật Phật giáo và Hindu giáo)”.

Nhận thức được tầm quan trọng đó, Ủy ban nhân dân tỉnh khuyến khích công tác nghiên cứu khoa học về nền văn hóa này, tiêu biểu là đề tài “Nghiên cứu phát huy giá trị bộ sưu tập hiện vật văn hóa Óc Eo tại An Giang (trong đó có nghệ thuật Phật giáo và Hindu giáo)” triển khai giai đoạn 2023 - 2025. “Đề tài do Bảo tàng tỉnh chủ trì, cùng tham gia của nhiều chuyên gia từ các viện nghiên cứu, trường đại học và bảo tàng lớn ở TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng. Đây là đề tài đầu tiên tập trung nghiên cứu sâu các bộ sưu tập hiện vật văn hóa Óc Eo hiện có tại An Giang, đặc biệt là nhóm hiện vật liên quan đến nghệ thuật Phật giáo và Hindu giáo”, bà Hồ Thị Hồng Chi - Chủ nhiệm đề tài, nguyên Giám đốc Bảo tàng An Giang (trước sáp nhập) cho biết.

Thạc sĩ Nguyễn Hoàng Bách Linh - Nghiên cứu sinh Đại học Kanazawa (Nhật Bản), thư ký khoa học của đề tài nhấn mạnh: “Cách tiếp cận liên ngành kết hợp khảo cổ học, bảo tàng học, lịch sử nghệ thuật và phân tích biểu tượng cho phép giải mã rõ hơn giá trị lịch sử, mỹ thuật và tôn giáo của di sản. Bằng việc tổng hợp nguồn tư liệu khảo cổ phong phú, đề tài hệ thống hóa quá trình gần 1 thế kỷ phát hiện, nghiên cứu văn hóa Óc Eo tại An Giang. Nhiều phát hiện góp phần quan trọng vào việc xây dựng cơ sở khoa học cho hồ sơ đề cử Di sản văn hóa thế giới đối với khu di tích Óc Eo - Ba Thê”.

Các nghiên cứu xác định, Óc Eo là một trung tâm lớn tiếp nhận và chuyển tải phong cách Phật giáo từ Nam Á đến Đông Á trong giai đoạn đầu Công nguyên. Đặc trưng cơ bản của thực hành Phật giáo trong đời sống cộng đồng Óc Eo được phục dựng thông qua nhiều hiện vật tiêu biểu. Đặc sắc nhất phải kể đến 2 bảo vật quốc gia: Tượng Phật Giồng Xoài (gỗ) và tượng Phật Khánh Bình (đá). Cả 2 cho thấy sự ảnh hưởng của phong cách Phật giáo Nam Á/Sri Lanka, với các đặc điểm như mặt bầu, tóc xoắn ốc, kiểu áo “ướt” ôm sát cơ thể. Đây được xem là minh chứng cho sự giao thoa mạnh mẽ giữa nghệ thuật Phật giáo quốc tế và yếu tố bản địa của cư dân Phù Nam. Ngoài ra, 2 tượng đồng phát hiện tại Gò Cây Thị - nhiều khả năng là quà tặng ngoại giao giữa Phù Nam và Trung Quốc, cũng phản ánh vị trí chiến lược của Óc Eo trong quan hệ chính trị và văn hóa khu vực thế kỷ V - VI.

Song song với Phật giáo, Hindu giáo giữ vai trò quan trọng trong đời sống tôn giáo và chính trị của cư dân Óc Eo. Một trong những hiện vật nổi bật nhất là tượng Vishnu Anantāśāyana tại chùa Linh Sơn, được Việt hóa thành tượng Phật ngồi trong quá trình tiếp biến tôn giáo. Nhiều di tích ở An Giang còn ghi nhận hiện vật đặc trưng trong thần điện Hindu giáo như Brahma, Yoni - linga, Mukhalinga, Harihara, Durga, Yaksa... Đây là minh chứng rõ nét cho quá trình tiếp nhận và bản địa hóa văn hóa Ấn Độ trong bối cảnh giao lưu quốc tế mạnh mẽ ở Đông Nam Á giai đoạn này.

“Khác với nghiên cứu trước đây vốn tập trung nhiều vào tượng thờ, chúng tôi dành nhiều thời lượng phân tích nhóm hiện vật ít được chú ý nhưng có giá trị đặc biệt trong việc hiểu đời sống tín ngưỡng, kỹ thuật của cư dân Óc Eo”, Tiến sĩ Nguyễn Thị Tú Anh - Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh cho biết.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Tú Anh, trụ đá Lạc Quới từng bị lãng quên nhiều năm đã được giải mã và xác định là tác phẩm độc đáo mô tả 3 phân cảnh trong cuộc đời Đức Phật. 2 hộp chứa vật thiêng phát hiện tại Gò Cây Tung là tiêu bản duy nhất được biết đến trong văn hóa Óc Eo, là vật dụng quan trọng trong nghi thức đặt “kho thiêng” tại trung tâm đền tháp Hindu giáo. Nhiều khay nến bằng đá trưng bày tại Bảo tàng An Giang từng được cho là khuôn đúc kim hoàn, tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy chúng là vật dụng nghi lễ phổ biến của Hindu giáo, thường được đặt trong hốc tường của đền tháp. Nhận diện đúng chức năng của nhóm hiện vật này góp phần làm rõ đời sống nghi lễ của cư dân Óc Eo.

Kết quả của đề tài được chuyển tải trong 2 công trình xuất bản: “Hiện vật văn hóa Óc Eo tại Bảo tàng tỉnh An Giang” (152 trang) và “Nghệ thuật Phật giáo và Hindu giáo qua sưu tập hiện vật văn hóa Óc Eo tại Bảo tàng An Giang” (240 trang), do Nhà xuất bản Khoa học xã hội phát hành. Điểm nhấn của 2 công trình là cách tiếp cận đa ngành - khảo cổ học, lịch sử nghệ thuật, nhân học tôn giáo, qua đó tái hiện một nền văn minh vừa vật chất vừa tinh thần, phản ánh sự giao thoa giữa di sản bản địa và văn hóa quốc tế.

Ngoài giá trị học thuật, đề tài còn đánh giá thực trạng di sản Óc Eo tại An Giang, nêu ra những thuận lợi và hạn chế trong bảo tồn, phát triển du lịch. Trên cơ sở đó, nhóm nghiên cứu đề xuất mô hình du lịch di sản dựa trên kinh nghiệm các quốc gia có điều kiện tương đồng như Thái Lan, Indonesia, Campuchia. Mục tiêu là đưa Óc Eo trở thành biểu tượng văn hóa, khảo cổ đặc sắc của Việt Nam và nâng tầm vị thế quốc gia trên bản đồ di sản thế giới. “Kết quả của đề tài không chỉ phản ánh nỗ lực của các nhà khoa học mà còn thể hiện tấm lòng của người con An Giang luôn hướng về di sản quê hương. Những phát hiện mới, cách tiếp cận mới và định hướng phát triển mới cho thấy An Giang đang quyết tâm đưa văn hóa Óc Eo trở thành biểu tượng tầm khu vực, xứng đáng với giá trị của một nền văn minh từng rực rỡ bên dòng Mekong”, Thạc sĩ Nguyễn Hoàng Bách Linh bày tỏ.

Tháng 12/2025, Sở Khoa học và Công nghệ nghiệm thu kết quả thực hiện đề tài này. Ông Phan Văn Kiến - Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ, Chủ tịch Hội đồng khẳng định, kết quả nghiên cứu mở ra hướng tiếp cận mới trong việc gắn kết giữa nghiên cứu khoa học, giáo dục, văn hóa và phát triển kinh tế, du lịch bền vững góp phần lan tỏa giá trị di sản Óc Eo trong cộng đồng.

Gia Khánh