Nghề dệt đũi Nam Cao (Hưng Yên): Hơn bốn thế kỷ giữ lửa tinh hoa tơ tằm Việt

Hành trình khảo sát trong khuôn khổ Hội nghị Xúc tiến điểm đến du lịch tỉnh Hưng Yên năm 2025, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hưng Yên tổ chức từ ngày 20 - 21/11/2025 đã đưa đoàn công tác đến làng nghề dệt đũi Nam Cao, xã Lê Lợi.

Đây là điểm dừng chân để nhìn lại di sản của một làng nghề trăm năm, nơi tiếng thoi đưa và mùi kén tằm ngâm nước vẫn bền bỉ gắn với đời sống người dân như một phần ký ức không thể thiếu của vùng trung châu Bắc Bộ.

Đoàn khảo sát do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hưng Yên tổ chức tại Làng dệt đũi Nam Cao. Ảnh: Hồ Hạ.

Làng nghề dệt đũi Nam Cao xuất hiện trong sử liệu từ năm 1584, gắn với câu chuyện hai bà Từ Tiên và Từ An rời làng Vân Xa (Hà Tây cũ) về quê mở nghề trồng dâu, nuôi tằm, rút đũi và dệt cửi. Trong nhịp sống nông nghiệp xưa, người dân vừa cày cấy, vừa làm nghề thủ công vào những ngày nhàn vụ. Từng thước đũi ra đời từ đôi chân đạp cửi, tiếng thoi đưa mải miết và sự tập trung nghiêm ngặt của người thợ. Bà Lương Thanh Hạnh, Giám đốc Hợp tác xã lụa đũi Nam Cao, kể rằng người xưa vẫn truyền nhau câu nói “thoi đi một tấc, đời để lại ngàn công” để nhắc nhở sự kiên trì với nghề.

Danh tiếng Nam Cao lan rộng từ cuối thế kỷ XIX khi kỹ thuật rút lõi tơ tằm đạt đến độ tinh xảo. Sợi đũi rút tay giữ được độ xốp, tạo cảm giác ấm áp mùa đông và mát lành mùa hạ. Bà Lương Thanh Hạnh chia sẻ, để bảo tồn và phát triển di sản nghề dệt đũi, Hợp tác xã định hướng sản xuất xanh, bảo vệ môi trường trong đó áp dụng kỹ thuật nhuộm vải tự nhiên từ cây, quả, củ. Đơn cử như nhuộm vải bằng lá bàng, nếp cẩm, gấc hay lá cây bản địa, sắc màu hiện lên mềm mại như hơi thở thiên nhiên. Từ những mảng màu giản dị ấy, những tấm vải đũi mộc mạc đã tạo nên cá tính của nghề, đồng thời mở ra những hướng đi mới khi thời trang Việt bắt đầu quan tâm hơn đến chất liệu tự nhiên và bền vững.

Làng nghề dệt đũi Nam Cao hiện vẫn còn nhiều nghệ nhân, người cao tuổi giữ nghề và truyền nghề cho thế hệ sau. Ảnh: Hồ Hạ.

Nam Cao từng bước vào giai đoạn rực rỡ nhất vào năm 2000, khi toàn xã có tới 1.568 khung dệt vận hành mỗi ngày. Không ít thương nhân từ các tỉnh tìm đến đặt hàng, đưa sản phẩm sang Pháp, châu Âu, Lào hay Thái Lan. Thế nhưng, từ năm 1986, cơ chế thị trường biến động khiến nghề suy giảm mạnh. Xuất khẩu qua đường không chính ngạch thiếu ổn định, sản xuất co lại, nhiều hộ cất khung cửi, để lại khoảng trống lớn trong việc truyền nghề. Dù UBND tỉnh từng trao các quyết định công nhận làng nghề, hoạt động sản xuất suy giảm khiến đến ngày 30/8/2019, Bằng công nhận làng nghề buộc phải thu hồi.

Sự lặng lẽ ấy không đủ để dập tắt ngọn lửa nghề. Từ năm 1992, phong trào khôi phục nghề lan tỏa trở lại. Người dân dựng lại khung cửi, gom kén, rút đũi, chăm chút từng thước tơ như để nối lại sợi dây giữa quá khứ và hiện tại. Trong hành trình hồi sinh ấy, những người giữ nghề được xem như trụ cột. Bà Lương Thanh Hạnh chia sẻ rằng rút đũi là công đoạn vất vả nhất, bởi người làm nghề phải ngâm tay trong nước, tinh mắt lựa từng sợi bị đứt, rồi vê lại cho tròn sợi. Một người kéo đũi cả ngày cũng chỉ được khoảng 70 đến 100 gram, nhưng ai cũng tự hào vì mỗi gram đũi là một phần tâm huyết của bàn tay và lòng kiên nhẫn.

Toàn xã hiện còn khoảng 50 đến 60 người cao tuổi thành thạo kỹ nghệ rút đũi, trong đó cụ Phạm Thị Hồng, 95 tuổi, vẫn kéo đũi thuần thục dưới mái hiên cũ. Những nghệ nhân này được xem như kho tư liệu sống quý giá về kỹ thuật mà hiện nay chưa có máy móc nào thay thế được. Nhờ đó, sản phẩm đũi Nam Cao vẫn giữ được cái hồn riêng biệt mà thị trường trong nước và quốc tế trân trọng.

Đại biểu trải nghiệm quay sợi. Ảnh: Hồ Hạ.

Điểm đến mang đậm bản sắc văn hóa trong hành trình du lịch Hưng Yên

Hoạt động sản xuất tại Nam Cao hiện diễn ra tại hai doanh nghiệp, một hợp tác xã và ba hộ dân, với khoảng 195 lao động có mức thu nhập từ 5 đến 8 triệu đồng mỗi tháng. Hợp tác xã lụa đũi Nam Cao, do bà Lương Thanh Hạnh làm Giám đốc, giữ vai trò hạt nhân trong việc phát triển mẫu mã mới, quảng bá thương hiệu và tham gia các sự kiện văn hóa - du lịch. Bà Hạnh cho biết sản phẩm của làng nghề hiện có nhiều đổi mới cả về màu sắc lẫn quy trình nhuộm. Màu đỏ của gấc, tím của nếp cẩm, xanh của lá cây hay vàng nguyên bản từ kén tằm giúp sản phẩm tạo được dấu ấn riêng, phù hợp xu hướng tiêu dùng xanh.

Các dòng sản phẩm như khăn lụa, áo dài, áo bà ba, chăn gối hay vải thô cao cấp được hoàn thiện qua nhiều công đoạn thủ công công phu. Từng tiếng thoi trong xưởng góp phần tạo nên nhịp sống đặc trưng: đôi chân đưa nhịp nhàng, bàn tay thoăn thoắt, tấm vải dần hiện lên như kết tinh của sự bền bỉ và kinh nghiệm truyền đời.

Sự kiên định gìn giữ nghề đã mang lại trái ngọt. Ngày 10/11/2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch vinh danh nghề dệt đũi Nam Cao là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Đến năm 2025, sản phẩm Bộ chăn ga lụa đũi Nam Cao của Hợp tác xã tiếp tục được công nhận OCOP 4 sao, đánh dấu nỗ lực đổi mới sáng tạo của người dân địa phương.

Đại biểu tham quan khu trưng bày sản phẩm của Hợp tác xã lụa đũi Nam Cao. Ảnh: Hồ Hạ.

Năm 2024, Làng dệt đũi Nam Cao đón gần 30.000 khách du lịch trong và ngoài nước tới thăm quan, trải nghiệm - một con số chưa từng có ở làng nghề có tuổi đời 400 năm này. Trong đó có khoảng 10.000 khách quốc tế, phần lớn là những đoàn có nhu cầu trải nghiệm sâu về văn hóa bản địa. Bà Lương Thanh Hạnh cho biết du khách thường bị cuốn hút bởi không gian bình yên của làng. Bên mái hiên những nếp nhà xưa, hình ảnh cụ già kéo đũi, người thợ quay tơ hay dệt vải khiến cả làng nghề như đang kể lại câu chuyện của quá khứ và hiện tại bằng hình ảnh sống động nhất.

Trải nghiệm được yêu thích nhất là tự tay kéo sợi, dệt lụa và nhuộm khăn. Trải nghiệm nhuộm khăn đòi hỏi sự tinh tế khi thả màu trên mặt nước, tạo ra những họa tiết độc đáo mang dấu ấn cá nhân. Nhờ vậy, du khách hiểu hơn về sự cầu kỳ của nghề, trân trọng hơn giá trị của từng tấm lụa.

Lụa đũi Nam Cao mềm mại, thoáng nhẹ vào mùa hè và ấm áp khi đông về, lại thân thiện với làn da nên được nhiều du khách chọn mua làm quà tặng. Những tấm khăn lụa hay cuộn vải đũi mang theo hương vị của đất đai, bàn tay và truyền thống, như một món quà kể lại cả một câu chuyện dài.

Quang cảnh Làng nghề dệt đũi Nam Cao xanh, sạch, đẹp. Ảnh: Hồ Hạ.

Trong định hướng phát triển, xã Lê Lợi đang xây dựng mô hình kết hợp sản xuất đũi truyền thống với công nghệ hiện đại, mở rộng thương hiệu “Đũi Nam Cao” và phát triển du lịch trải nghiệm làng nghề gắn với văn hóa - sinh thái. Sự đồng hành của chính quyền và nỗ lực của cộng đồng đang mở ra hướng đi mới vững vàng hơn cho nghề.

Trên vùng đất trầm tích văn hóa của đồng bằng Bắc Bộ, tiếng thoi đưa vẫn ngân lên từng ngày. Nghề dệt đũi Nam Cao dệt nên nhiều hơn những tấm vải: đó là ký ức của biết bao thế hệ, là niềm tự hào của người Hưng Yên, và là minh chứng cho sức sống bền bỉ của một nghề thủ công Việt Nam đang bước tiếp trên hành trình vươn tới những thị trường xa hơn.

Hồ Hạ