Khi di sản vào trường học
Trong mỗi lớp học, thổ cẩm không chỉ là hoa văn, mà là ký ức được đan lên bằng kim mũi; điệu Then, điệu xòe không phải là động tác học thuộc lòng mà là hơi thở tiếp nối của thế hệ. Các câu lạc bộ múa khèn, thêu thổ cẩm, dân ca… trở thành những không gian sống, nơi thầy cô, nghệ nhân và người già trong bản ngồi bên nhau truyền dạy - không chỉ kỹ thuật mà cả ý nghĩa, cả trách nhiệm và niềm tự hào. Những tiết học thoát khỏi giới hạn in trên trang sách, để các em chạm tay vào vải, mở rộng đôi tai trước lời kể, bước vào nguồn sống văn hóa đang chảy.
Câu lạc bộ múa khăn, múa khèn của Trường Phổ thông dân tộc bán trú Tiểu học & THCS Chế Cu Nha, xã Mù Cang Chải có trên 200 học sinh tham gia tập luyện. Cô giáo Đào Thị Hương, người không mang gốc dân tộc Mông, đứng giữa sân trường như chiếc cầu nối - truyền cho các em tình yêu với văn hóa, mời nghệ nhân đến, để các em không chỉ tập nhịp mà hiểu câu chuyện ẩn trong từng chuyển động. “Tôi dạy các em để các em nhận thấy rằng giữ gìn văn hóa là trách nhiệm” - cô Hương nói. Ở đấy, thầy cô không chỉ dạy chữ, họ trao lại nguồn gốc.
Nghệ nhân truyền dạy múa khèn cho học sinh Trường Phổ thông dân tộc bán trú TH&THCS Chế Cu Nha (xã Mù Cang Chải).
Không chỉ ở xã Mù Cang Chải, ở xã Yên Bình ngay trong Trường Phổ thông dân tộc nội trú THCS Yên Bình, các thầy giáo, cô giáo đã buộc lại những sợi dây vô hình là quy định mặc trang phục dân tộc trong dịp đặc biệt, đưa dân ca, dân vũ vào tiết ngoại khóa, biến sân trường thành lễ hội nhỏ. Còn ở Trường Phổ thông dân tộc bán trú Tiểu học Nấm Lư, xã Mường Khương, tiếng hát Nùng Dín của Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Xín Hòa vang lên theo phương pháp “hát đến đâu, giải nghĩa đến đó” - từng câu, từng chữ được bóc tách, được giải nghĩa để các em hiểu nội dung, giá trị và đạo lý ẩn trong lời ca. Trong những buổi sinh hoạt, các em khoác trang phục rực rỡ, cảm nhận mạch nguồn và đôi khi, thầm thì với chính mình: “Đây là của mình”.
Câu lạc bộ thêu thổ cẩm của Trường Phổ thông dân tộc bán trú Tiểu học & THCS Dế Xu Phình (xã Púng Luông).
Mỗi hoạt động nhỏ đều ẩn chứa một bài học lớn. Khi các em được tham gia khâu, thêu từng họa tiết thổ cẩm, hiểu từng hoa văn, biết tại sao một mũi thêu lại mang lời nhắn nhủ của mẹ, của bà, các em học được kiên nhẫn, biết trân trọng lao động thủ công, thấy được mối liên hệ giữa lao động và bản sắc. Khi các em đội chiếc khăn truyền thống, dạo một khúc nhạc các em tập được tự tin, biết giữ lễ nghi và cảm nhận giá trị của việc gìn giữ giá trị văn hoá dân tộc mình.
Còn ở các trường học vùng Mường Lò đều duy trì Câu lạc bộ xoè Thái với những thành viên yêu thích và trình diễn điêu luyện 6 điệu xoè cổ. Những thành viên này sẽ là hạt nhân trong các lần trình diễn xoè Thái vào giờ thể dục giữa giờ, hay để đón khách thăm trường, các hoạt động ngoại khoá, các ngày lễ tết của địa phương… Chính việc xoè Thái được duy trì trong trường học là yếu tố quan trọng giúp xoè Thái của vùng Mường Lò của tỉnh được vào danh sách di sản văn hoá phi vật thể đại diện nhân loại vào năm 2021.
Đưa di sản vào trường học không chỉ là duy trì hay bảo tồn mà là trao quyền. Trao quyền để các em trở thành sứ giả văn hóa, biết kể cho người thân, bạn bè, biết mang bản sắc của mình ra cộng đồng. Khi những tiếng hát dân ca vang lên ở giờ chào cờ, khi tiếng khèn và điệu múa len vào trò chơi đồng dao, di sản âm thầm được chuyển hóa thành kỹ năng mềm, phát triển tư duy sáng tạo, nuôi dưỡng trách nhiệm cộng đồng. Các em lớn lên biết kính trọng người già, biết gìn giữ lễ nghi, song cũng sẵn sàng tiếp nhận cái mới, hội nhập mà vẫn giữ mình.
Nghệ nhân giới thiệu hoa văn thổ cẩm cho các bé Trường Mầm non Phúc Lợi (xã Phúc Lợi).
Trong nền giáo dục hiện đại, mục tiêu không chỉ là truyền tri thức mà còn là hun đúc nhân cách và di sản văn hóa chính là nguyên liệu để làm nên những phẩm chất ấy. Kỹ năng thủ công truyền thống có thể không trở thành nghề chính cho từng em, nhưng mở ra sinh kế, phát triển du lịch cộng đồng, sản phẩm văn hóa sáng tạo - nơi truyền thống mang lại giá trị kinh tế và tinh thần.
Khi thấy các em hát, các em nắn nót thêu từng hoa văn thổ cẩm, thấy tiếng khèn cất lên, thấy già làng bước vào lớp để kể chuyện xưa… khiến ta mường tượng đến câu “cội nguồn là nơi ta trở về”. Ở đây, cội nguồn không còn đứng chờ, mà được mời vào lớp học, được chăm sóc, được trao cho trách nhiệm tiếp nối. Bức tranh giáo dục vì thế trở nên tròn đầy với tri thức hiện đại gặp gỡ bản sắc truyền thống.
Để con đường ấy bền bỉ cần nguồn lực và hơn hết là tấm lòng chung tay của cộng đồng. Khi mỗi buổi chào cờ vang l là bức tranh nhiều màu sắc của trang phục truyền thống, khi sân trường rộn tiếng khèn và những tay thêu thoăn thoắt, di sản sẽ không còn là quá khứ mà trở thành hơi thở của tương lai. Khi những lớp trẻ ấy lớn lên, mang trong mình cả tri thức lẫn bản sắc, họ sẽ trở thành những người lưu giữ và lan toả kho tàng văn hóa - bằng chính cuộc sống của họ, bằng những câu hát họ truyền lại, bằng những mũi thêu họ trao cho thế hệ sau.
Nguyễn Thị Thanh Ba
