Giữ hồn hát bả trạo xứ Quảng

Đội chèo bả trạo xã Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi.

Nét độc đáo của hát bả trạo

Theo các cụ cao niên ở làng chài ven biển tỉnh Quảng Nam cũ, Quảng Ngãi, hát bả trạo là loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian đặc trưng của ngư dân vùng ven biển.

Thời điểm diễn ra hát bả trạo thường là trong các dịp Lễ hội cầu ngư, Lễ tế cá Ông vào đầu năm mới, trước khi ngư dân cho tàu xuất bến ra khơi, hoặc trong các dịp lễ hội khác của cư dân vùng biển miền Trung, đặc biệt ở Quảng Nam cũ, Quảng Ngãi và một số tỉnh thành khác.

Hát bả trạo là loại hình diễn xướng dân kết hợp giữa ca hát và biểu diễn, mang đậm tính nghi lễ, thể hiện tinh thần đoàn kết của ngư dân và cầu mong biển lặng, sóng lặng, cá tôm đầy thuyền. Bả trạo còn có nghĩa là “cầm chắc tay chèo”. Dù gọi theo cách nào, đây vẫn là lối hát chèo thuyền độc đáo, phản ánh sinh động và sáng tạo trong cuộc sống, đồng thời in đậm dấu ấn tâm linh, tín ngưỡng của ngư dân gắn bó với biển cả.

Để hiểu rõ hơn về điệu hát bả trạo, chúng tôi đã có cuộc gặp gỡ với ông Nguyễn Tấn Sâm (56 tuổi), quê ở thôn Hải Ninh, xã Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, người đã gắn bó hàng chục năm với lễ cúng cá Ông, là nét văn hóa đặc trưng của ngư dân ven biển.

Theo ông Sâm, hát bả trạo bắt đầu với đội hình thường có 12 hoặc 16 “con trạo” và 3 “ông Tổng”, với trang phục cực kì ấn tượng bởi những màu sắc độc đáo. Như ông Tổng mũi mặc áo dài màu xanh, cổ tay, lưng thắt đai màu tím, quần tím, đầu đội mão, chân quấn xà cạp, đi giày vải. Còn ông Tổng khoang thì mặc áo màu xanh nước biển, cổ trắng xanh, lưng thắt đai màu xanh, quần màu xanh nước biển, chân quấn xà cạp, đi giày vải, đầu đội nón lá. Còn ông Tổng lái, đầu đội mão, áo dài màu tím nhạt, viền áo màu xanh và lưng thắt đai màu xanh nước biển, quần dài màu tím, chân quấn xà cạp, mang giày vải. Khuôn mặt của ba ông Tổng thường được vẽ như trong hát Tuồng.

Ngư dân xuất bến vươn khơi đầu năm mới.

“Hát bả trạo không chỉ lời ca tiếng hát mà còn có nhạc cụ kèm theo như trống, đàn cò, trống, chiêng, kèn, sênh và đòi hỏi phải có sự hòa quyện nhịp nhàng giữa âm nhạc, lời ca và động tác trình diễn của 3 ông Tổng, cùng với đó là các nghi lễ trang trọng. Như lễ Nghinh thần, còn gọi là lễ rước thần Nam Hải, sau đó, đội hát bả trạo tham gia vào đội hình rước Ông về tham dự lễ cầu ngư.

Nội dung hát bả trạo trong lễ cầu ngư nhằm ca ngợi công đức của cá Ông giúp đỡ đối với ngư dân hay mô tả quá trình lao động của ngư dân giữa biển khơi, cùng với đó là ca ngợi sự giàu có của biển cả của quê hương; sự đoàn kết của bạn chèo khi vươn khơi bám biển, những ước mong sóng yên, biển lặng, tôm cá đầy thuyền…” - ông Sâm cho biết.

Giữ gìn cho muôn đời sau

Trao đổi cùng chúng tôi, ông Sâm bày tỏ nguyện vọng, phải giữ gìn cho được truyền thống hát bả trạo. Với ông, ngay từ nhỏ, những câu hát bả trạo, những hình ảnh lễ nghi, khí thế vươn khơi đầu năm của ngư dân đã thấm sâu vào tâm hồn ông, trở thành niềm đam mê theo suốt cuộc đời. Nhiều năm qua, ông gần như không vắng mặt ở bất kỳ lễ cầu ngư nào.

“Tôi vừa lắng nghe vừa ngân nga theo từng câu hát. Tôi thường đảm nhận vai Tổng Tiền hay Tổng Mũi, là người chỉ huy con thuyền và điều phối các con trạo thực hiện động tác vào thuyền, chèo thuyền và nghỉ nhịp. Nhạc cụ trong hát bả trạo gồm đàn cò, trống và kèn. Đây là loại hình nghệ thuật đòi hỏi sự hòa quyện nhịp nhàng giữa âm nhạc, lời ca và động tác trình diễn của Tổng Mũi, Tổng Khoang, Tổng Lái cùng đội bạn chèo, tất cả đều vận hành thống nhất dưới sự điều khiển của Tổng Mũi” - ông Sâm nói.

Ông Sâm tâm huyết: “Tôi chỉ mong giữ được điệu hát bả trạo để con cháu hiểu ông cha đã gầy dựng ra sao và gìn giữ được bản sắc quê hương. Còn sức là tôi còn hát, vì đó vừa là niềm vui, vừa là mong ước lâu nay. Tôi cũng muốn truyền lại cho lớp trẻ để họ tiếp nối và phát triển loại hình nghệ thuật này.”

Không chỉ ông Sâm mà nhiều ngư dân kỳ cựu cũng khẳng định, muốn theo nghề hát bả trạo phải thật sự tâm huyết, kiên trì luyện tập và nhớ rõ từng lời ca, động tác, nhịp điệu. Đây không chỉ là nghệ thuật diễn xướng dân gian mà còn là nghi lễ quan trọng, mang ý nghĩa linh thiêng với ngư dân. Người hát phải hát bằng cả tấm lòng, gửi gắm tình cảm và niềm tự hào của người dân ven biển vào từng câu hát.

Một người cũng tâm huyết với hát bả trạo nhưng ông Sâm, đó là ông Đình Khôi, ở xã Bình Sơn cho biết: “Để giữ gìn nét đẹp, ý nghĩa của hát bả trạo cho muôn đời sau, tôi từng đi khắp các làng biển Quảng Ngãi và nhiều làng chài ven biển các tỉnh lân cận, gặp gỡ các bậc lão làng để ghi chép lại những câu hát bả trạo. Vừa sưu tầm, vừa học hỏi, chúng tôi đã thành lập câu lạc bộ văn nghệ dân gian tại địa phương, dàn dựng và tập luyện kỹ lưỡng để biểu diễn trong các lễ hội cầu ngư. Đó là cả một chặng đường dài gắn với tâm huyết của chúng tôi dành cho loại hình nghệ thuật này.”

Theo đó, những câu hò bả trạo được ông Đình Khôi sưu tầm ghi lại đã góp phần gìn giữ tiếng hát ngư dân khỏi mai một, như: “Biển Đông chung đúc, nước Việt anh linh, thần có mầu nhiệm, thánh đức thanh lương…” hay những câu hò khi vào bến Tổng Hậu như “Mái chèo khi nhặt, khi lơi. Miễn sao vào lộng ra khơi vững vàng”.

Cũng như ông Sâm và nhiều ngư dân khác, ông Khôi mong muốn khôi phục không khí lễ hội và những giai điệu có từ thưở xa xưa mỗi khi thuyền ra khơi hay trở về. Từ đó, ông miệt mài sưu tầm, phục dựng lời ca, điệu múa bả trạo thành tập tư liệu quý, giúp thế hệ trẻ hiểu rõ cội nguồn và làn điệu cha ông.

“Mỗi khi Tết đến, xuân về, khi tiếng hát bả trạo vang lên trong làng chài, tôi lại thấy ấm lòng. Bởi vì chính mình đã góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa độc đáo của quê hương. Để phát huy hơn nữa, thời gian qua tôi đã còn tập hợp những người cùng đam mê, truyền dạy kỹ năng và tình yêu với hát bả trạo cho lớp trẻ, nối dài mạch chảy của loại hình nghệ thuật này” - ông Khôi chia sẻ.

Theo ông Khôi, câu lạc bộ văn nghệ dân gian ở xã Bình Sơn là câu lạc bộ đầu tiên của tỉnh Quảng Ngãi tổ chức các hoạt động nhằm khôi phục nghệ thuật truyền thống hát bả trạo. Hiện câu lạc bộ có gần 50 thành viên, thường xuyên đi biểu diễn, lan tỏa tình yêu nghệ thuật này ở địa phương và các tỉnh lân cận. Câu lạc bộ được thành lập từ năm 2016 đến nay.

Ông Phan Văn Hoàng - Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ngãi cho biết: “Trong chương trình mục tiêu bảo tồn văn hóa, đơn vị đã đưa nội dung khôi phục hát bả trạo vào triển khai. Đơn vị phối hợp với các câu lạc bộ duy trì và sẽ mở lớp truyền dạy, nhằm gìn giữ và trao truyền loại hình nghệ thuật này cho thế hệ trẻ”.

Tấn Thành - Chí Đại