Hành trình bền bỉ đưa Yên Tử ghi danh Di sản văn hóa thế giới
Gương mặt ai cũng rạng rỡ, bởi sau bao nhiêu năm bền bỉ, những giá trị tâm linh, lịch sử, cảnh quan và tư tưởng của Phật hoàng Trần Nhân Tông cùng Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử được thế giới tôn vinh.
Gặp lại chúng tôi trong niềm hân hoan, ông Nguyễn Việt Dũng, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ninh bồi hồi: “Mừng lắm các anh ạ! Có những lúc tưởng như hồ sơ di sản Yên Tử bị loại bỏ, phải làm lại từ đầu. Nhưng nhờ sự kiên trì, bền bỉ và đồng lòng của các thành viên, di sản Yên Tử đã được UNESCO công nhận”.
Đông đảo người dân và du khách cung nghinh xá lợi Đức Phật về Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử, tháng 5/2025. Ảnh: Ngọc Sơn
Suốt 13 năm ròng kể từ khi khởi động lập hồ sơ di sản Yên Tử, Quảng Ninh đã chủ trì phối hợp cùng Bắc Giang (nay là Bắc Ninh), Hải Dương (nay là Hải Phòng), cùng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Ngoại giao và nhiều cơ quan liên quan tổ chức 8 hội nghị, hội thảo trong nước và quốc tế, 11 cuộc họp liên ngành, hơn 100 phiên làm việc giữa ban điều hành hồ sơ. Có giai đoạn, hồ sơ di sản Yên Tử tưởng chừng đi vào ngõ cụt, đặc biệt khi dịch Covid-19 ập đến.
Đến cuối năm 2024, hồ sơ Yên Tử được trình UNESCO, nhưng tháng 4/2025, kết quả trả về là mức 3, mức “chưa đạt yêu cầu”. Theo quy định, việc đánh giá hồ sơ di sản của UNESCO có 4 mức, gồm: Mức 1: thông qua; mức 2: đạt yêu cầu; mức 3: trả hồ sơ về; mức 4: trong 5 năm tới không được trình hồ sơ. 3 điểm UNESCO lưu ý về hồ sơ di sản Yên Tử là: Chưa làm rõ giá trị toàn cầu của di sản; chưa khẳng định tính xác thực; thiếu sự liên tục trong di sản. “Khi ấy, chúng tôi nghĩ rằng 12 năm công sức có thể phải quay lại vạch xuất phát. Nỗi lo lớn nhất là nếu bị đánh giá mức 4, Việt Nam sẽ không thể trình lại hồ sơ di sản Yên Tử trong 5 năm tới. Khi ấy, lãnh đạo Hội đồng Di tích và Di chỉ quốc tế (ICOMOS) và các thành viên trong Ủy ban Di sản thế giới sẽ thay đổi và chúng ta gần như phải vận động từ đầu”, ông Dũng nhớ lại.
Đúng lúc hồ sơ di sản Yên Tử bế tắc, cơ duyên xuất hiện. Cuối tháng 5/2025, ông Lazare Eloundou Assomo, Giám đốc Trung tâm Di sản thế giới UNESCO có chuyến thăm và làm việc tại Quảng Ninh. Nhân dịp này, Hòa thượng Thích Thanh Quyết, Phó chủ tịch Hội đồng trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam, Trưởng ban Giáo dục Phật giáo Trung ương, Viện trưởng Học viện Phật giáo Việt Nam tại Hà Nội, Trưởng ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tỉnh Quảng Ninh dự và trực tiếp trình bày về tư tưởng của Phật hoàng Trần Nhân Tông và Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Nghe xong, ông Lazare xúc động: “Thật tiếc khi hồ sơ di sản Yên Tử của các bạn không có những câu nói của vị hòa thượng này”.
Kể từ đó, việc trình hồ sơ di sản Yên Tử có sự thay đổi. Với sự đồng hành của Giáo hội Phật giáo Việt Nam, hồ sơ được bổ sung bằng những luận cứ xác thực, sâu sắc hơn về triết lý “tam hòa” - hòa giải, hòa hợp, hòa bình - vốn đã tỏa sáng từ hơn 700 năm trước do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập. Hòa thượng Thích Thanh Quyết vẫn nhớ như in chuyến đi Paris (Pháp) vào tháng 7/2025 dự Kỳ họp lần thứ 47 của Ủy ban Di sản thế giới để bảo vệ hồ sơ di sản Yên Tử. “Trước ngày lên đường, một lãnh đạo của ICOMOS có nói rằng, phái đoàn Việt Nam sang bảo vệ hồ sơ di sản Yên Tử thì cứ sang, nhưng có đi cũng chẳng thay đổi được gì. Tuy nhiên, chúng tôi vẫn quyết tâm lên đường, bởi đây là trách nhiệm với tiền nhân và dân tộc”, Hòa thượng Thích Thanh Quyết nhớ lại.
Trong 5 ngày tại Paris, phái đoàn Việt Nam có tới 37 cuộc họp, nhiều hôm làm việc đến 12 giờ đêm. Trong cuộc gặp riêng của phái đoàn Việt Nam, Đại sứ Nhật Bản xúc động và đánh giá cao tư tưởng “tam hòa” của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Trong khi Đại sứ Lebanon cũng bày tỏ: "Ước gì chúng tôi có một vị vua như Trần Nhân Tông để đất nước không còn phải chịu cảnh xung đột".
Đặc biệt, khi trao đổi riêng với Chủ tịch ICOMOS, Hòa thượng Thích Thanh Quyết nhấn mạnh: “Trên thế giới, chưa có vị hoàng đế nào đang ở đỉnh cao vinh quang lại rời bỏ ngai vàng để sống đời tu hành giản dị, sáng lập một tông phái Phật giáo vì nhân dân, vì dân tộc, vì hòa bình nhân loại như Vua Trần Nhân Tông. 700 năm sau, tư tưởng của Phật hoàng Trần Nhân Tông và Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử không thay đổi, hơn thế còn được bồi đắp những giá trị tích cực. Ngay ở Paris, chúng tôi cũng có Trúc Lâm thiền viện Paris, tạo nên một khung cảnh hài hòa, hòa hợp, hòa bình giữa Phật giáo Việt Nam với nhân dân Paris”. Lập luận ấy đã tạo bước ngoặt, khiến hồ sơ Yên Tử trở thành tâm điểm tại Kỳ họp lần thứ 47 của Ủy ban Di sản thế giới.
Nếu các hồ sơ khác chỉ mất 40 phút để xét duyệt, hồ sơ Yên Tử kéo dài tới gần 2 tiếng với 20 đại sứ/21 thành viên thường trực của Ủy ban Di sản thế giới phát biểu-điều chưa từng có trong các cuộc họp trước đây. Tất cả đều ủng hộ di sản Yên Tử và mong tư tưởng “tam hòa” cần được lan tỏa mạnh mẽ trên thế giới.
Trong quá trình tiếp nhận khuyến nghị từ ICOMOS, tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh, TP Hải Phòng đã chủ động xây dựng và gửi Báo cáo giải trình, bổ sung thông tin 4 lần vào tháng 11/2024, tháng 02/2025, tháng 4/2025 và tháng 6/2025. Sự kiên trì, kiên định và tinh thần cầu thị này đã góp phần quan trọng thuyết phục các tổ chức quốc tế công nhận giá trị đặc biệt, nổi bật toàn cầu của di sản. Di sản Yên Tử được công nhận theo tiêu chí (iii) và (vi), vừa là minh chứng độc đáo cho sự kết hợp giữa nhà nước, tôn giáo và nhân dân trong việc hình thành bản sắc dân tộc Việt Nam; vừa là biểu tượng cho một hệ thống đạo đức hướng tới hòa bình, nhân ái, sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên.
Sau niềm vui khi Yên Tử trở thành di sản văn hóa thế giới, vấn đề đặt ra không mới là các cấp, ngành, địa phương sẽ vào cuộc thế nào để di sản thực sự biến thành tài sản. Thay mặt Đảng bộ, chính quyền và nhân dân tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh, TP Hải Phòng, đồng chí Phạm Đức Ấn, Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ninh khẳng định: Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ phối hợp chặt chẽ, đồng bộ trong xây dựng, tổ chức triển khai kế hoạch quản lý di sản theo đúng quy định pháp luật và Công ước bảo vệ Di sản văn hóa của UNESCO; bảo đảm vừa bảo tồn nguyên vẹn các giá trị, vừa phát huy sáng tạo và hài hòa trong bối cảnh phát triển bền vững; biến những giá trị truyền thống thành nguồn lực nội sinh mạnh mẽ.
Hữu Trưởng
