Từ bảo tồn di sản sang phát triển bền vững

Văn Miếu - Quốc Tử Giám lung linh, huyền ảo dưới ánh đèn trong tour đêm. Ảnh: P. Sỹ.

Khi di sản chuyển mình

Làng gốm Bát Tràng (Hà Nội) là một ví dụ điển hình. Di sản nghề truyền thống này không chỉ được giữ gìn mà còn trở thành điểm du lịch trải nghiệm, thu hút hàng trăm nghìn lượt khách mỗi năm. Các hoạt động trải nghiệm làm gốm, tham quan xưởng, cùng các sự kiện văn hóa truyền thống giúp người dân vừa có nguồn thu ổn định, vừa tạo cơ hội quảng bá và truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ.

Hay như tour du lịch đêm ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám và di tích Nhà tù Hoả Lò từng khiến công chúng bất ngờ bằng cách kể chuyện vô cùng mới mẻ từ chính ánh sáng, âm thanh, cho đến những tương tác trên nền tảng số thực tế ảo, đã mang lại cho công chúng trải nghiệm nhiều cảm xúc.

Mới đây, bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam chính thức ra mắt sản phẩm du lịch văn hóa mới mang tên “Đêm Bảo tàng”. Điểm nhấn độc đáo của chương trình là hành trình tham quan theo chủ đề, được thiết kế như một “cuộc tìm kho báu nghệ thuật”, giúp trải nghiệm trở nên chủ động và thú vị hơn. Song song đó, khán giả còn được thưởng thức các tiết mục hòa tấu do nghệ sĩ Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam biểu diễn, giao lưu cùng nghệ sĩ khách mời trong không gian nghệ thuật giàu cảm xúc.

Nhà hát Lớn Hà Nội dự kiến sẽ tổ chức chương trình nghệ thuật đặc biệt có tên “115 năm Nhà hát kể chuyện - Di sản cất lời bằng ánh sáng và công nghệ” từ ngày 22/11 cho đến hết năm. Đây là dự án nghệ thuật đặc biệt về Nhà hát Lớn Hà Nội - công trình kiến trúc đậm dấu ấn lịch sử, biểu tượng văn hóa của Thủ đô.

Những ví dụ kể trên là minh chứng cho thấy di sản Việt Nam đang chuyển mình sang sự tương tác. Những sản phẩm văn hoá tour đêm có đặc điểm, hấp dẫn riêng khi có sự hỗ trợ từ hiệu ứng ánh sáng, sự quyến rũ. Đây là cách để những người làm di sản tạo ra sức hấp dẫn mới. Giúp cho công chúng có những cách tiếp cận và trải nghiệm di sản một cách mới và hấp dẫn hơn.

Chia sẻ về dự án mới, TS Nguyễn Anh Minh - Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cho biết, đây là bước đầu bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam thử nghiệm với mục đích lan toả tình yêu nghệ thuật tới công chúng trong và ngoài nước. Cùng với đó, tạo ra sự khác biệt trong việc thưởng thức nghệ thuật. Đặc biệt việc đi xem các tác phẩm nghệ thuật vào buổi đêm sẽ có sự khác biệt.

Theo ông Minh, thay vì đến các nhà hát để nghe những bản nhạc, những bài hát, công chúng có thể lựa chọn đến tham quan bảo tàng vào ban đêm trong không gian tĩnh lặng, ngắm nhìn những tác phẩm nghệ thuật, lắng nghe những câu chuyện đằng sau của những tác phẩm nghệ thuật ấy và thưởng thức những cái giai điệu nhạc cổ điển lãng mạn. Bên cạnh đó, cũng có một không gian rất trẻ trung sôi nổi dành cho khách tham quan, đặc biệt các bạn trẻ, đó là những trò chơi, những trải nghiệm sáng tạo để giúp cho các bạn trẻ có thể tìm hiểu về nghệ thuật, tìm hiểu về cách thức sáng tạo nghệ thuật qua các loại hình nghệ thuật khác nhau.

ThS Nguyễn Đắc Tới - nguyên Trưởng phòng Nghiên cứu di sản (Viện Nghiên cứu văn hóa và phát triển) cho rằng, khi di sản thực sự đi vào đời sống, nó không còn đơn thuần là vật thể tĩnh, mà trở thành trải nghiệm văn hóa, nơi học hỏi và tìm cảm hứng sáng tạo. Điều này đặc biệt quan trọng với thế hệ trẻ, giúp họ thấy được mối liên hệ giữa quá khứ và hiện tại. Ngoài ra, phát triển bền vững còn biến di sản thành nguồn lực kinh tế lâu dài. Tất cả đều cho thấy mô hình này mang lại hiệu quả kép: vừa bảo tồn, vừa phát huy giá trị thực tiễn. Việc khai thác giá trị di sản một cách thông minh còn giúp nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của bảo tồn. Đây chính là nền tảng để di sản tồn tại lâu dài và phát triển trong xã hội hiện đại.

Du khách trải nghiệm di sản bằng công nghệ. Ảnh: P. Sỹ.

Để hướng đi bền vững

Mặc dù xu hướng phát triển bền vững đang được nhiều đơn vị, địa phương áp dụng, nhưng vẫn còn nhiều thách thức. Việc cân bằng giữa bảo tồn nguyên trạng và khai thác giá trị kinh tế - xã hội đôi khi gặp khó, đặc biệt với những di sản nhạy cảm về kiến trúc, thiên nhiên hoặc văn hóa phi vật thể. Nguồn lực tài chính, nhân lực chuyên môn và cơ sở hạ tầng phục vụ phát triển bền vững vẫn còn hạn chế ở nhiều địa phương.

Theo nhà nghiên cứu Minh Đạo - Chi hội Di sản Văn hóa Hồng Châu (thuộc Hội Di sản Văn hóa Việt Nam), cách khai thác hiện nay đôi lúc vẫn thiên về lễ hội và mua sắm, chưa tạo được sản phẩm đặc thù có chiều sâu. Để bứt phá, các địa phương cần chọn lọc một số ngành công nghiệp văn hóa chủ lực như du lịch trải nghiệm gắn với di sản, thủ công mỹ nghệ hay điện ảnh để tập trung đầu tư.

Từ thực tế thời gian qua, có thể thấy, Việt Nam đang bước vào giai đoạn mới trong quản lý di sản. Từ bảo tồn thuần túy sang phát triển bền vững, vừa giữ gìn giá trị truyền thống, vừa khai thác tiềm năng văn hóa, giáo dục, du lịch và kinh tế. Sự chuyển mình này không chỉ giúp di sản tồn tại mà còn trở thành nguồn lực sống động, gắn kết cộng đồng và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ. Việc cân bằng giữa bảo tồn, khai thác và phát triển bền vững sẽ quyết định tương lai của di sản Việt Nam trong tương lai.

Phạm Sỹ